محمدرضا فلاح

کارنامة فعاليت‌ها و آراي حوزويان در سده‌هاي معاصر، طيف وسيعي از اقدامات و نظريات را در بر مي‌گيرد که مي‌توان آنها را در مقطع زماني خودش روشنفکرانه ناميد. در يک سوي اين جريان،  افرادي چون حاج شيخ عبد الکريم حائري يزَدي را مي‌توان ديد و در سوي ديگر، کساني ديگر را که از همين پايگاه برخاسته‌اند. ويژگي مشترک همة اين موارد، وفادار نبودن به راه و رسم گذشته و به  نقد کشاندن وضع موجود است.اگر چه ديدگاه عالمان دين باوري همچون شيخ عبد الکريم حايري در تغيير شرايط و حرکت دادن جامعه به سمت جلو، با نگاه روشنفکران ضد دين در ترويج تجدد و ترقي و توسعه،‌ به صورت عميق، تفاوت و تضاد جدي دارد؛ تفاوتي که از پاي‌بندي و اعتقاد محکم عالمان دين باور به مباني شريعت و قرآن از يک سو و انکار خدا و دين و قرآن از سوي منور الفکران غرب باور به خوبي نمايان است. شايد موارد پيش رو خود را چون جزايري پراکنده بنماياند که نتوان آنها را در چارچوبي خاص، ساماني منطقي بخشيد؛ چه اين که توقع اين است هر بندي در بخش خود با بخش‌هاي قبل و بعد خود، پيوند داشته باشد، ولي يادآوري اين نکته چه بسا سودمند باشد که نوشتار پيش رو، تنها بر آن است تا فهرستي نه چندان بلند از اين دست فعاليت‌ها را که روشنفکرانه ناميده شده است، از کنج منابع، در معرض نظر خوانندگان نهاده و قضاوت دربارة کژي يا راستي هر کدام را به ايشان وا ‌نهد...